เสขิยธรรม ฉบับที่ ๕๗

พระทวีศักดิ์ จิรธมฺโม

รรมยาตราฯ เดินเท้ากันมาเป็นปีที่ ๘ แล้ว โดยปีนี้จัดขึ้น ในวันที่ ๑ – ๑๐ พฤษภาคม ๒๕๔๖ โดยเริ่มต้นออกเดินจากที่พักสงฆ์ทรายทอง ต.คลองแห อ.หาดใหญ่ และไปสิ้นสุดลงที่วัดท่าหิน ต.ท่าหิน อ.สทิงพระ จ.สงขลา นับถึงวันนี้ชาวคณะธรรมยาตราทุกท่านน่าจะดีใจ เมื่อทราบข่าวว่ารัฐบาลได้อนุมัติงบประมาณ เพื่อการพัฒนาทะเลสาบสงขลาอย่างเป็นระบบ ในวงเงินนับหมื่นล้าน ภายในระยะเวลา ๕ ปี โดยจะเริ่มตั้งแต่ปี ๒๕๔๗ ไปจนถึง ปี ๒๕๕๑

          ท่ามกลางความดีอกดีใจกับข่าวดี ที่คณะทำงานของรัฐได้ลงมารับทราบปัญหาและกำหนดนโยบาย ความหวาดหวั่นพรั่นพรึงก็ตามมาอย่างที่มิอาจหลีกเลี่ยง เมื่อไม่อาจหลีกเลี่ยง ธรรมยาตราเพื่อทะเลสาบสงขลาครั้งที่ ๘ (ซึ่งทำท่าร่อแร่ไม่อาจถือกำเนิด เนื่องจากผู้ประสานงานหลักไม่พร้อมที่จะทำหน้าที่ประสานงาน) ก็จำต้องถือกำเนิดภายใต้ความกดดันอันน่าอนุโมทนายินดี เพื่อตั้งคำถามต่อ วาทกรรม อันครอบงำมนุษยชาติ มากว่าห้าทศวรรษในนามของ “การพัฒนา” ขณะเดียวกันก็เป็นการกระตุ้นเตือนให้ชุมชนแวดล้อม ตลอดจนผู้ที่เกี่ยวข้องให้หันมาสนใจถึง รากเหง้าของการพัฒนาอย่างเป็นองค์รวม ดังที่พระพุทธองค์ได้ตรัสแสดงไว้

          “ธรรมะในการพัฒนาอย่างมีส่วนร่วมและยั่งยืน” จึงเป็นประเด็นหลักในการรณรงค์สำหรับปีนี้

          ได้ยินประเด็นรณรงค์เข้าแล้ว หลายท่านอาจเห็นไปว่า ช่างเป็นนามธรรมเสียเหลือเกิน ไม่เห็นมีอะไรใหม่ และมันก็จะเป็นเช่นนั้นจริง ๆ หากธรรมยาตราฯ ปีนี้ จะไม่มีสิ่งที่เรียกว่า การเสวนา “บ่อบำบัดน้ำเสีย ผลกระทบต่อชุมชน และแนวทางแก้ไขปัญหาอย่างมีส่วนร่วม” ที่วัดบางโหนด จะไม่มีการเสวนา “คติการปลูกเรือนไทยโบราณ” ที่วัดท้ายยอ ต.เกาะยอ และไม่มี “พิธีส่งมอบแผนแม่บทพัฒนาตำบลท่าหิน จากคณะสถาปัตยกรรมศาสตร์ สถาบันเทคโนโลยีราชมงคลวิทยาเขตภาคใต้ แก่ องค์การบริหารส่วนตำบลท่าหิน” ฯลฯ

          การเดินเท้าตลอดทั้ง ๑๐ วันได้สิ้นสุดไปแล้ว แต่นั่นไม่ได้หมายถึงว่า วิถีแห่งธรรมยาตราจักจบสิ้นลงไปด้วย นั่นเพราะประเด็นของการพัฒนายังคงต้องมีการพูดถึงกันต่อไป โดยเฉพาะซากผุพังของการพัฒนา และผลกระทบอันเลวร้ายยาวนานที่หลงเหลืออยู่ในชุมชนรอบ ๆ ลุ่มน้ำทะเลสาบสงขลา

          ซากดังกล่าวถูกพบเห็นกันตั้งแต่วันแรก ณ ที่พักสงฆ์ทรายทองอันเป็นอารามเล็ก ๆ ซึ่งอยู่ติดคลองแห นั่นคือ กลิ่นอันเน่าเหม็นของน้ำในลำคลองนั่นเอง การพูดคุยในวันนี้คณะธรรมยาตราฯ ได้รับฟังความในใจของปลัด อบต.คลองแห ที่กล่าวอย่างติดตลกว่า “ถึงเวลาแล้วที่ชาวคลองแห ต้องมานั่งฟังคนข้างนอกพูดถึงปัญหาน้ำเสียในคลองแห”

          สืบเนื่องจากคลองแห มาถึงวันที่สามของการเดินเท้าเข้าสู่ ต.น้ำน้อย ต.คูเต่า ก็เป็นบรรยากาศอันดุเด็ดเผ็ดร้อนของการเสวนา ที่วัดบางโหนด ที่มีพระสงฆ์เป็นเสมือนสักขีพยาน รับรู้ซึมซับอารมณ์ของทั้งสองฝ่าย กระทั่งบรรลุข้อตกลงร่วมระหว่างชาวบ้าน และเจ้าหน้าที่ฝ่ายเทศบาล ซึ่งนำโดยผู้อำนวยการโครงการระบบปรับปรุงคุณภาพน้ำ เทศบาลนครหาดใหญ่ อันน่าได้รับการบันทึกเอาไว้ ณ ที่นี้ คือ :

          ๑. ให้มีตัวแทนชาวบ้านเข้าไปมีส่วนร่วมในการตรวจสอบ และการดำเนินโครงการระบบปรับปรุงคุณภาพน้ำ เทศบาลนครหาดใหญ่

          ๒. ให้มีการขุดลอกตะกอนออกจากคลองขุด ที่บ้านบางโหนด และให้มีการตรวจสอบบ่อบำบัดน้ำเสีย ที่ปล่อยน้ำทิ้งลงสู่คลองขุด

          โดยทั้งสองข้อตกลงอันเป็นรูปธรรมที่สุดนี้ บรรลุผลหลังจากการเสวนาซึ่งกินเวลากว่า ๓ ชั่วโมงเต็ม เพื่อเป็นบทเริ่มต้นในการสื่อถึงความจริงใจ ของฝ่ายเทศบาลในการแก้ปัญหาอย่างมีส่วนร่วม หลังจากที่ชาวบ้านต่างระอาใจกับโครงการนี้มาค่อนข้างยาวนาน

          ตัวอย่างการเสวนาที่วัดบางโหนด เป็นตัวอย่างเล็ก ๆ ที่แสดงถึงการแก้ปัญหาร่วมกันอย่างสันติ

          ในฐานะที่ผู้เขียนเป็นหนึ่งในพระภิกษุ ที่อยู่ร่วมเป็นสักขีพยานในการเสวนาที่วัดบางโหนด แม้ไม่ได้ร่วมตั้งคำถามหรือร่วมหาคำตอบอย่างจริงจัง ต่อแนวทางในการแก้ปัญหา นอกไปจากการกล่าวนำถึง ความเป็นมาของธรรมยาตรา ก่อนที่การเสวนาจะเริ่มต้นขึ้นก็ตาม แต่สิ่งหนึ่งที่ผู้เขียนและเพื่อนพระภิกษุในคณะธรรมยาตราทำได้ ขณะที่การเสวนาดำเนินไปอย่างดุเด็ดเผ็ดร้อนก็คือ การนั่งสงบหายใจเข้า – ออกอย่างรู้สึกตัวทั่วพร้อม

          การนั่งสงบก่อประโยชน์อันใดต่อการเสวนา

          ในวงเสวนาซึ่งเรียกร้องการแสดงความคิดเห็น การแลกเปลี่ยนข้อมูลข่าวสาร ดูเหมือนการนั่งสงบ นอกไปจากเป็นวิธีการที่ไร้ประสิทธิภาพที่สุดแล้ว ยังถือเป็นเรื่องผิดที่ผิดทางอย่างไม่อาจอภัย แต่ในแง่มุมของธรรมยาตราฯ แล้ว ความสงบศานติ กลับถือเป็นพลังของอันสำคัญอย่างยิ่งยวดอันหนึ่ง เพราะความสงบของธรรมยาตรา เจ้าหน้าที่โครงการฝ่ายเทศบาล จึงให้เกียรติมาร่วมเสวนากับพวกเรา เพราะความสันติจริงใจของคณะธรรมยาตรา ชาวบ้านที่มาร่วมเสวนา แม้จะพกพาเอาความรุ่มร้อนคับแค้นใจไว้มากแค่ไหน แต่เมื่อมาอยู่ในวงเสวนา พวกเขาสามารถยับยั้งอารมณ์อันเคืองแค้นไว้ได้อย่างน่ารัก และเต็มไปด้วยอารมณ์ขัน กระทั่งสามารถบรรลุข้อตกลงดังกล่าวแล้ว

          ในสถานการณ์เผชิญหน้าเช่นนี้ แม้จะเป็นเพียงเหตุการณ์เล็ก ๆ แต่อดไม่ได้ ที่จะทำให้นึกไปถึงสถานการณ์ที่ปรากฏอยู่ในพระสูตร สมัยที่พระพุทธองค์ทรงห้ามศึกแย่งน้ำที่ริมฝั่งแม่น้ำโรหิณี ระหว่างกองทัพฝ่ายโกลียวงศ์และฝ่ายศากยวงศ์ ปราศจากสติอันมั่นคงแน่วแน่ของพระพุทธองค์เสียแล้ว จักนำไปสู่การแก้ปัญหาได้อย่างไร

          พื้นที่ทางสังคมวันนี้ ภาคประชาชน ได้เข้ามามีส่วนร่วมในการกำหนดวิถีทางของการพัฒนา มากยิ่งขึ้นทุกที ขณะเดียวกัน รัฐก็พยายามตัดวงจร การมีส่วนร่วมของประชาชน มากยิ่งขึ้นทุกที ความขัดแย้งที่เกิดขึ้น ระหว่างวิธีคิดอันดูเหมือนจะมิอาจตกลงกันได้ ยิ่งแหลมคมมากขึ้นทุกขณะ ไม่ว่าจะเป็น กรณีกลุ่มคัดค้านโครงการท่อก๊าซไทย – มาเลเซีย ที่ลานหอยเสียบ กรณีโรงไฟฟ้าที่บ่อนอก – หินกรูด กรณีเขื่อนปากมูลที่ถูกทำให้เหลือแค่การปิดเปิดประตูน้ำ ฯลฯ ทั้งหมดนี้ไม่อาจแก้ไขได้ด้วยการเผชิญหน้าอย่างไร้สติยั้งคิด เพราะนั่นรังแต่จะนำมาซึ่งความรุนแรงอันไม่รู้สิ้น

          กล่าวในส่วนของพื้นที่ลุ่มน้ำทะเลสาบสงขลา ในนามของโครงการพัฒนาลุ่มน้ำทะเลสาบอย่างเป็นระบบ ที่จะเกิดขึ้นในอีก ๕ ปีข้างหน้าในวงเงินมหาศาล ย่อมไม่อาจหลีกเลี่ยงการเผชิญหน้ากัน ระหว่างวิธีคิดที่แตกต่างกันหลาย ๆ ขั้ว ไม่ว่าจะเป็นฝ่ายรัฐ ฝ่ายนักวิชาการ ฝ่ายนักพัฒนาเอกชน ฝ่ายประชาชน หรือแม้แต่ฝ่ายพระสงฆ์ ทำอย่างไรเล่าการเผชิญหน้าเหล่านี้จึงจะมีมิติทางจิตวิญญาณเข้าไปเชื่อมประสาน ก่อให้เกิดเป็นการเผชิญหน้าที่นำไปสู่การแก้ไขปัญหาอย่างมีส่วนร่วมและเป็นไปโดยสันติ

          วิถีแห่งธรรมยาตรา คือหนึ่งในความพยายามเปิดมิติทางวิญญาณบนพื้นที่ทางสังคม อันเกี่ยวเนื่องไปถึงผู้คน และสิ่งแวดล้อมธรรมชาติรอบ ๆ ในแง่นี้กิจกรรมของธรรมยาตราจึงไม่เพียงเพิ่มพูนข้อรู้ข่าวสาร ด้วยการเปิดเวทีพูดคุยเท่านั้น แต่ครอบคลุมไปถึงการซึมซาบความงดงามแห่งวิถีชุมชน สนใจบางความรู้สึกที่ประณีตลึกซึ้ง เพื่อน้อมนับเข้ามาสู่การเพ่งมองภายในเพื่อเท่าทันต่อตนเองและความเป็นไปทั้งมวล

          อีกประเด็นหนึ่งที่เป็นห่วงเป็นใยกันมาก เมื่อมีโครงการพัฒนาอันเป็นนโยบายที่ถูกกำหนดมาจากเบื้องบนก็คือ ทำอย่างไรจึงจะทำให้โครงการเหล่านี้ครอบคลุมไปถึงเรื่องการพัฒนาด้านศีล จิตใจ และการพัฒนาพลังทางปัญญาให้เกิดขึ้นพร้อมกันไปด้วย แทนที่จะมองเห็นเพียงแค่การพัฒนาด้านกายภาพ ที่มองเห็นทะเลสาบเป็นแค่ภาชนะรองรับน้ำที่ชำรุดทรุดโทรมเท่านั้น

          นับถึงวันนี้ หลายฝ่ายมองเห็นว่าสิ่งที่รัฐควรทำ คือให้ชะลอโครงการที่ถูกกำหนดมาจากเบื้องบนไว้ก่อน โดยหันมาให้การสนับสนุนโครงการที่ประชาชนในพื้นที่เสนอไว้แล้ว สนับสนุนการศึกษาแก้ไขปัญหาร่วมกันภายในชุมชนแต่ละท้องที่ เพราะดังที่รู้กันว่า ไม่มีใครจะรู้ปัญหาของชุมชนได้ดีกว่าคนในชุมชนเอง

          ธรรมยาตราเพื่อทะเลสาบสงขลาปีนี้ ยังคงทำหน้าที่เป็นสักขีพยาน ร่วมรับรู้ซึมซับ เป็นวงเสวนากระตุ้นเตือน เป็นวงคุยร่วมชื่นชมในความงดงามของวิถีชีวิตเก่าก่อน ที่ยังคงหลงเหลือ เป็นจิตสำนึกที่ตระหนักในคุณค่าของเรื่องเล่า อันหล่อหลอมเป็นสำนึกของชุมชน เป็นสติอันเท่าทันต่ออารมณ์ความรู้สึกของตนเองขณะก้าวย่าง

          เราเชื่อว่า นโยบายการพัฒนาลุ่มน้ำทะเลสาบทั้งระบบ ที่จะเกิดขึ้นในอีก ๕ ปีข้างหน้า จักต้องคำนึงความงามของเพลงเรือที่แหลมโพธิ์ คำนึงถึงวิถีแห่งมุขปาฐะผู้เป็นดั่งคัมภีร์ที่ยังคงมีชีวิต คอยบอกล่าวคติการปลูกเรือนไทยโบราณที่วัดท้ายยอ คำนึงถึงโรงปั้นหม้อที่สืบสานตำนานอันยิ่งใหญ่แห่งชุมชนสทิงหม้อ คำนึงถึงเรื่องเล่าตำนานหลวงปู่มหาลอยที่แหลมจากปากรอ ตลอดจนจิตวิญญาณของชุมชนบ้านท่าหิน ที่ต้องการชี้นำวิถีการพัฒนาของตนเอง สิ่งเหล่านี้เป็นสิ่งที่รัฐต้องเคารพและปฏิบัติต่ออย่างอ่อนน้อมถ่อมตน ..